Aan tafel zitten vier jongemannen. Zij vormen de harde kern van de groep biohackers die zichzelf DIYbio Groningen noemt. Voor hen staat een vierkante doos van hout en kunststof van ongeveer veertig bij veertig centimeter. Het is een PCR-machine, een apparaat waarmee je DNA kunt vermenigvuldigen. Voor elke proef met DNA heb je dat nodig. De jongens hebben hem zelf gebouwd. Richel Bilderbeek, bioloog en computerprogrammeur, is alleen nog bezig met het LCD-schermpje. De instructies van deze versie hebben de jongens al op internet geplaatst, nu willen ze er nog een soort IKEA-bouwpakket van maken.
Niet per se omdat ze zelf DNA-proeven willen uitvoeren, maar gewoon, ‘als hobby’. Ze vinden het leuk om uit te zoeken of ze het kúnnen. En liefst beter, of goedkoper, dan de mensen die de machine vóór hen maakten.
Als er een geavanceerd pipet nodig is voor een biologieproef, maken ze hem zelf met behulp van instructies op internet. Van alles wat biohackers uitvinden, verschijnen de instructies gratis online. Als de frisdrank ClubMate opeens populair is, brouwen ze die zelf. Maar nog liever hacken ze de natuur, of de evolutie. Ze zijn geïnteresseerd in het aanpassen van planten, dieren en zelfs, soms, mensen. Ze knutselen met DNA. Ze fantaseren over computerchips in je lichaam waarmee je alle talen in één klap meester bent.
En ze beginnen, dus, met een PCR-machine. Winand Slingenbergh, net klaar met zijn master technische natuurkunde en gehuld in een zwart T-shirt van de Piratenpartij (waarvan hij lid is), zegt van achter zijn computer: ‘Wat we doen, is eigenlijk een alternatief bedenken voor de huidige wetenschap. Blijkbaar kun je iets dat een paar duizend euro kost – dat kost deze machine normaal – zelf maken voor honderd. En iederéén kan dat.’ DIYbio Groningen gelooft in open source en vindt dat alle informatie en kennis ter wereld beschikbaar zou moeten zijn voor iedereen die – zonder winstmodel – wil innoveren. Victor Caldas, biofysicus en bezig met zijn promotieonderzoek aan de Rijksuniversiteit Groningen, valt hem bij: ‘Als je iets wilt uitleggen aan studenten, heb je dit apparaat nodig. In sommige Afrikaanse landen, maar zelfs in Brazilië waar ik vandaan kom, is het niet altijd mogelijk voor een universiteit of laboratorium om dure machines aan te schaffen. Bedrijven die patenten op apparaten zetten, houden hiermee in feite onderzoek tegen.’
En dat is eigenlijk de basis van het biohacken, legt Slingenbergh uit: ‘We willen niet afhankelijk zijn van winstgevende bedrijven. We willen zelf kunnen maken wat we nodig hebben. We willen oplossingen zoeken voor wereldproblemen door het zélf te doen, en door kennis te delen.’

VLEES KWEKEN

Waag Society is een DIY-lab in Amsterdam waar biohackers samenkomen. Er worden ook tentoonstellingen, discussies en workshops georganiseerd voor publiek (bijvoorbeeld: ‘Maak je eigen DNA-vingerafdruk’ voor scholieren) rondom het thema biotechnologie. Omdat, volgens initiatiefnemers Lucas Evers en Pieter van Boheemen, biotechnologie allang in veel producten zit en er veel meer mogelijk is dan mensen weten.
‘Vorig jaar presenteerde professor Mark Post zijn hamburger van kweekvlees in de media,’ vertelt Lucas Evers, politicoloog en hoofd van Waags Open Wetlab. ‘Naar aanleiding van het nieuws organiseerden wij een workshop waarbij mensen zelf vlees gingen maken. Zo moeilijk is dat niet. Je moet alleen levende cellen hebben en een geschikt voedingsmedium. Bijvoorbeeld bloedplasma van een kalf. En een broedmachine, die is bij elke reptielenwinkel te koop.’
De bedoeling was niet alleen het vlees maken, maar ook het nadenken erover te stimuleren. Over de eventuele gevolgen van zoiets, voor ons, voor de wereld. ‘We zijn nog niet zo ver dat we vlees kunnen maken voor consumptie op grote schaal,’ legt Evers uit. Wat ze konden kweken tijdens de Waag-workshop was een héél klein stukje weefsel. De hamburger van Post kostte meer dan een ton. In de onderzoeksfase waarin het nu verkeert, is gekweekt vlees behalve heel duur allerminst diervriendelijk. Het kalfsserum dat je ervoor nodig hebt, moet je onttrekken aan een levend, nog ongeboren kalf. Evers: ‘Of je gebruikt een vegetarisch voedingsmedium zoals algen of schimmels. De vraag is of het dan nog vlees is. Over dat soort vraagstukken discussiëren we hier. Hoe kijken we er principieel tegenaan? Wat is het verschil tussen een blokje “gemaakt” vlees en een keurig vierkant in plastic verpakt stukje rundvlees uit de supermarkt?’
De discussie voeren door zelf te knutselen, daar gaat het om. ‘Wij hebben ook niet-gangbare dieren klaargemaakt zoals ratten en muizen. Spierweefsel of buikvliesweefsel van muizen zet zich namelijk beter om van aminozuur in proteïne dan dat van een koe. Als we diervriendelijk en efficiënt willen zijn, moeten we ander vlees leren accepteren en dat opkweken. Muizenvlees bijvoorbeeld.’

GEVAARLIJK

Dat mensen op hun slaapkamer of een DIY-lab werken aan biologie-experimenten roept ook weerstand op. ‘De Amerikaanse overheid is als de dood dat een stel amateurbiologen per ongeluk of met opzet een wapen voor bioterreur in elkaar zou knutselen,’ staat in het Vlaamse dossier Design ontmoet technologie over synthetische biologie. Het is de reden dat DIYbio groepen in Amerika, waar de beweging is begonnen, de FBI wel eens uitnodigen bij hun experimenten om te laten zien dat het níét eng is wat ze doen. Winand Slingenbergh: ‘In Europa zijn we veel meer gelimiteerd door de wet dan in de Verenigde Staten. Er is een bekend voorbeeld van een Amerikaanse DIYbiogroep die een glow in the dark-plant wilde maken en daarvoor een crowdfunding campagne opzette. In Europa is zoiets verboden.’
Hoewel biohacken nogal eens in slecht daglicht worden geplaatst, gelooft de gemiddelde beoefenaar ervan juist in vooruitgang – het soort vooruitgang waarmee geen geld, macht of oorlog gewonnen kan worden. ‘Men plakt op biohacken snel het beeld van bioterrorisme en mensen die stiekem biowapens maken in kelders. Dat klopt niet,’ zegt Lucas Evers. ‘Er zijn veel materialen die wij allemaal in huis hebben rondslingeren waarmee je dat ook kan. En iets maken dat op grote schaal kwaad kan, is héél moeilijk. Dat doe je niet “zomaar”.’
Bovendien: de kans dat overheden of grote commerciële bedrijven een bio-aanval kunnen voorbereiden of dat al doen, is volgens de hackers groter dan de kans dat een boze biohacker in een kelder een resistente bacterie uitvindt. Evers: ‘Het “activistische” onderdeel in deze beweging is namelijk helemaal niet gericht op de mensheid om zeep helpen. Het is gericht op het begrijpen van, of zelfs het stoppen van zaken waarmee grote bedrijven en industrieën bezig zijn en waarop wij burgers, onterecht, geen invloed meer hebben.’

DIGITALE SLOTEN

Om dezelfde reden zien de Groningers geen gevaar in wat ze doen. Victor Caldas: ‘Resistente bacteriën maken, ja, daarvoor heb je onder andere een PCR-machine nodig. Maar dat is juist de reden dat we met deze machine experimenteren. Stel dat we machines kunnen maken die gevaarlijk zouden zijn, waarom zouden we dan toestaan dat alleen een paar grote bedrijven de software kennen? Dat zou in principe veel gevaarlijker zijn.’
Claudio Tiecher, biologiestudent, lange dreadlocks: ‘Het kan pas, eventueel, gevaarlijk worden als je DNA van levende organismen verandert, met elkaar mixt, en als die GMO’s (genetically modified organisms) zichzelf reproduceren in een omgeving waarin ze kunnen overleven.’
Winand Slingenbergh: ‘GMO’s maken is verboden, dus zijn er mensen die zeggen: GMO’s zijn slecht. Maar het is niet “slecht” of “goed”. Het is wel goed om na te denken over de reden dat je iets wilt doen, en de gevolgen. Wij werken niet voor niets in de groep. We kunnen elkaar kritische vragen stellen.’
Nee, dan Monsanto, het grote Amerikaanse biotechnologische bedrijf dat bijvoorbeeld genetisch gemodificeerde zaden voor landbouw produceert. ‘Wat erg is aan Monsanto, is dat ze patenten zetten op kennis en gewassen die al bestonden en door andere – arme – boeren werden gebruikt. Ze gooien alles dicht. Maar GMO’s op zichzelf zijn niet slecht, het modificeren van genetisch materiaal gebeurt in de natuur ook, alleen veel langzamer.’
Nobelprijswinnaar Norman Borlaug ontwierp een graansoort die weinig water nodig heeft en resistent is tegen bepaalde ziekten, geeft de biohacker als voorbeeld. ‘In potentie kan Borlaug daarmee de hele wereld voeden. Het is de belofte die GMO’s in zich dragen. Waar wij, biohackers, vooral tegen vechten, is het achter (digitale) sloten zetten van kennis.’

MEELWORMEN

Ongeveer één keer per maand komt de DIYbio groep Groningen samen, meestal bij iemand thuis. Ze ‘knutselen’ of denken na over vernieuwing, en drinken bier. Soms gebruiken ze het laboratorium van FabLab, een werkplaats waar je voor een kleine bijdrage de productiemachines kunt gebruiken, of van De Jonge Onderzoekers, een stichting die workshops over techniek en wetenschap aanbiedt. Bij die laatste geven ze zelf ook les aan kinderen.
‘Het is moeilijk te zeggen hoeveel actieve biohackers er zijn in Nederland,’ zegt Slingenbergh. ‘Veel mensen zijn geïnteresseerd, maar niet zelf aan het experimenteren. Ik ken nog twee andere groepen. Via het DIY-bioforum kunnen mensen in contact komen met elkaar. Het is een open en internationaal netwerk. Als ik in andere landen ben, ga ik altijd op bezoek bij de plaatselijke hackersplace om daar te kijken wat mensen maken. Zo was ik laatst nog bij de London Hackspace.’
Middenin de kamer tussen de computeronderdelen en frutsels staat een kist met doosjes meelwormen. Dat is een ander experiment van Winand Slingenbergh: meelwormen kweken voor consumptie. Hij zegt: ‘We zullen moeten zoeken naar nieuwe bronnen van proteïne. In tegenstelling tot runderen of kippen hebben insecten bijna geen footprint, en ze staan zo ver van ons af in de evolutionaire boom dat ze niet gemakkelijk ziekten overbrengen.’ Dus kweekt hij zijn eigen kevers, die hun eigen maden moeten gaan maken, die eetbaar zijn. In kleine plastic bakjes met gaatjes. Ze krijgen havermout van hem, en af een toe een blaadje sla.

REGELS EN PROCEDURES

Universiteiten staan nog niet te springen bij het huis- tuin- en keukengeknutsel van biohackers. ‘Er is soms terughoudendheid, maar soms ook interesse,’ zegt Lucas Evers, die contacten onderhoudt en wel eens materialen krijgt van academische labs. Pieter van Boheemen, biotechnicus en Nederlands bekendste DIY-biohacker, bouwde met vrienden al eerder een PCR-machine. Ze vonden zelfs een toepassing ervoor in malariaonderzoek, dat ze nu willen uitbreiden.
‘Maar ik ben niet enthousiast over het zelf organiseren van experimenten met DNA,’ zegt professor Bert Poolman, hoogleraar biochemie aan de Universiteit van Groningen, desgevraagd. ‘Het meeste zal zeker onschuldig en veilig zijn, maar wij moeten ons in universitaire en industriële laboratoria terecht aan regels en procedures houden, dat valt niet te combineren met knutselen aan DNA in een garage of tuinhuisje. Er kan een wildgroei aan activiteiten ontstaan en een verkeerde perceptie van de mogelijkheden en gevaren, waarbij de wetenschap, en dus de maatschappij, mijns inziens niet gebaat is.’ Als outsiders nieuwe ideeën willen onderzoeken, zijn er genoeg mogelijkheden binnen ‘de bestaande structuren’, meent hij. ‘Het maken van een PCR-machine is een ander verhaal; dat is inderdaad onschuldig.’

BIOKUNST

Naast natuurkundigen en computeringenieurs bevinden zich opvallend veel kunstenaars in de biohackwereld. Zij zijn nog minder gebonden aan een methode, of ethiek. ‘Het idee vlees te kweken voor consumptie begon ook bij kunstenaars, in Australië,’ zegt Lucas Evers.
De Rotterdamse kunstenaar Floris Kaayk werkt mee aan een project van ‘wetenschapper Cornelis Vlasman’. Een bedachte ‘wetenschapper’, die liever anoniem zou willen blijven omdat wat hij doet niet legaal is in Europa: een levende kloon maken. Samen met een team van biologen en ontwerpers en met behulp van cellen uit zijn eigen lichaam zou hij een modulair organisme willen bouwen dat werkelijk in leven kan blijven. Een hompje vlees ter grootte van een hand. De bloedcirculatie, bloedsamenstelling en lichaamsbeweging zullen worden geregeld door een elektronisch brein.
Per mail mogen we deze Vlasman één vraag stellen: ‘Waarom?’ Hij antwoordt vrijwel meteen: ‘Het menselijk lichaam is complex: kwetsbaar en vergankelijk, met organen die specifieke functies vervullen in een gesloten systeem. Ons lichaam kan logischer, stabieler en degelijker door het systeem modulair te maken. Organen zouden autonoom kunnen functioneren en op verschillende manieren als legostenen aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Het vervangen van verouderde of ongezonde organen wordt hierdoor vereenvoudigd. Met een transformeerbaar en aanpasbaar lichaam hoeven er geen nodeloos ingewikkelde operaties meer plaats te vinden.’
Ander voorbeeld. In de hoek van het lab in de Waag staat een soort flipperkast met de naam Errorarium. Het is een werk van de Amerikaanse biokunstenaar Adam Zaretsky. In de flipperkast horen genetisch gemodificeerde ‘plantjes’ en embryo’s van zebravissen die met algen zijn geïnjecteerd – waarmee onderzocht wordt of zij net als planten voedsel uit zon kunnen halen. De bedoeling was het werk te exposeren tijdens de tentoonstelling Ja, natuurlijk in het Gemeentemuseum in Den Haag, maar voor het tentoonstellen van een genetisch gemodificeerd organisme is een vergunning nodig. Het ministerie heeft deze vooralsnog niet gegeven.

MENS MET ALG

Net als veel andere biokunstenaars heeft de Sloveense kunstenares Špela Petrič eerst biochemie gestudeerd voordat ze overstapte op kunst. Onlangs won ze de Bio Art & Design Award in Eindhoven. Ze is geïnteresseerd in het aanpassen van mensen, dieren en planten, maar ook in hun onderlinge relatie. Waarom vinden mensen zichzelf belangrijker dan planten? ‘Zij zijn onze primaire producent van leven,’ zegt ze via Skype terwijl ze in Venetië verblijft. ‘Maar we kijken niet om naar planten, lijken er niet om te geven.’ Voor haar kunstwerk Humalga zocht ze daarom naar een manier om het DNA van een mens te mengen met het DNA van een alg. Het was een hypothetisch onderzoek: wat zou er gebeuren als we een transgeen organisme kunnen maken van een mens en alg? Als nieuwe levensvorm? Petrič: ‘Ik wilde de positie van de alg op hetzelfde niveau tillen als die van de mens. Opvallend was dat het project op verschillende plaatsen op de wereld verschillend werd ontvangen. In Taiwan en India stond men ervoor open. Van oudsher gelooft men daar meer dat planten, dieren, dingen en mensen gelijk staan in de hiërarchie. In Europa werd er geschokt op gereageerd. Met name op Harvard, waar ik een presentatie mocht houden. Ik werd een “slecht mens” genoemd, dat ik zoiets kon verzinnen. Ze waren bang voor de degradatie van de mens.’
Petrič is daar niet bang voor. ‘We zouden moeten loskomen van het nog steeds overheersende Renaissance-idee dat de mens op de top van de piramide staat. Dat wij de meesters van de planeet zijn. Het is een westers probleem, mensen in het Westen zijn erg bang dat ze op een dag niet meer het belangrijkste op aarde zijn.’
Hoewel hij vanuit een andere achtergrond en met een ander doel aan zijn project werkt, zegt DIY-biohacker Richèl Bilderbeek in Groningen ongeveer hetzelfde: ‘Er wordt wel eens gedacht dat biologie heilig is, of ons DNA. Ons lichaam. Nee, dat vind ik niet. Mijn lichaam is niet heilig. Mijn lichaam is ook open hardware. Als er een chip zou bestaan waarmee ik alle talen in één keer meester zou zijn, zou ik hem zonder twijfel in mijn lichaam implanteren.’
Pieter van Boheemen van de Waag: ‘Het aanpassen van organismen als geheel heet systeembiologie, en gebeurt al in de wetenschap, bijvoorbeeld met landbouwgewassen zodat ze tegen zoute grond kunnen. Uiteindelijk kun je denken aan dieren, en daarna aan menselijke aanpassing of verbetering. Je kunt denken aan het uitbannen van genetische ziektes. Dat zijn denk ik de barrières in deze tak van wetenschap waar nu tegenaan wordt geduwd.’ Volgens onderzoek van de SENS Research Foundation in Californië kan iedereen in de staat van een vijfentwintigjarige worden geconserveerd. Van Boheemen: ‘En als je daar al bent, als je menselijke veroudering kunt stilzetten, waarom maak je mensen dan niet nog beter of slimmer dan ze zijn? Een discussie erover is nog niet veel gevoerd. Moet er een grens zijn aan wat we aanpassen, of niet? Een discussie over human enhancement is nodig.’

ZWARTE BLAADJES

Voor het werk Absent Presence wil Špela Petrič zichzelf twee weken in een kunstmatige coma brengen om de wereld op dezelfde manier te kunnen ervaren als een plant. ‘Ik ben benieuwd hoe het is om te laten gaan wat wij mensen als heilig beschouwen: onze geest.’ Ook probeert ze manieren te vinden om blaadjes van planten te kleuren in Deep Harvest. In Beijing bijvoorbeeld is de smog in bepaalde maanden zo erg dat het op planten hetzelfde effect heeft als een nucleaire ramp. Met biotechnologie hebben we volgens de kunstenares de mogelijkheid planten te behoeden voor uitsterven. Als je de pigmenten van rode algen in de planten zou kunnen zetten, zouden ze hyperefficiënt met (gebrek aan) licht kunnen omgaan, en blijven bestaan. Het op deze manier organiseren van nieuw plantleven zou niet onopgemerkt blijven: de sappige, groene blaadjes zouden veranderen in efficiënte zwarte blaadjes.
Petrič: ‘Het is belangrijk om na te denken over biotechnologie. Voor de industrie betekent biotechnologie vooral meer winst. Meer medicijnen, een hogere voedselproductie, et cetera. Daartegenover heb je de natuurmensen, die willen dat we teruggaan naar vroeger. Naar moeder aarde. Zij zijn conservatief. Ik denk dat de toekomst noch bij de ene groep, noch bij de andere ligt. Je zou elke zaak opnieuw kritisch moeten bekijken, en uitzoeken, en onderzoeken. Zelfs dan zal het moeilijk zijn te beslissen wat we goed vinden en wat niet.’

De presentatie van de projecten van de Bio Art & Design Award, ook van Spela Petric, zijn van 28 november 2014 t/m eind februari 2015 te zien bij kunstruimte MU op Strijp S in Eindhoven.Elke dinsdag is het open dag in het Open Wetlab van de Waag in Amsterdam, van 16 tot 21.30 uur.

Fox News
Lichtgevend ijs
Eind vorig jaar kwam het ijsbedrijf Lick Me I’m Delicious in het nieuws met een heus lichtgevend ijsje, gemaakt door de Ameri-kaanse biotechnicus Bruce Bryan. Die had er bioluminescente eiwitten van kwallen, die van nature oplichten in het donker, voor gebruikt. Echt roomijs, niet schadelijk voor de gezondheid, wel 171 euro per bolletje.

De Waag
Bioprinters maken
Dichter bij huis, bij de Waag in Amsterdam, worden ook dingen gemaakt. Bijvoorbeeld tijdens een reeks van tien ‘DIYbio-workshops’ onder leiding van Pieter van Boheemen. Op een van de filmpjes die ervan gemaakt zijn, zie je hoe ze zelf een bioprinter maken die organen of bacteriën ‘kopieert’.

Verschenen in Vrij Nederland, 10 september 2014